Шинал дайдихьу

Имам Абу Нуаьймул луттираву чивчумунийн бувну, гьижралул 17-ку шинал Оьмар-асхIабнал [саллаллагьу алейгьи ва саллям] буюрданийну халкь бавтIун, Исламрал календарь бачин бувансса хIукму бувну бур. Цавай бивкIун бур МухIаммад Идавсин [саллаллагьу алейгьи ва саллям] цалчинсса аятру ливксса чIумуя байбишин аьркинссар тIий, вайминнал увкуну бур бусурман Маккалия Мадиналив бивзсса чIумуя (гьижра) байбишин аьркинссар, куну. Гьарцаннах вичIигу дирхьуну, ОьмарасхIаблул [разияллагьу аьнгьу] увкуссар: «Гьижралулли тIайламур батIулмуния личIи бувсса». Яла мичча байбишин бувссар календарь.

Шинал цалчинмур барзну лавсъссар МухIаррам барз. Бусурманнал календарь зурущал бавхIуссар. Шинаву буссар 12 барз. Барз байбишайссар ссавний цIусса барз бувккукун. Ца зуруву бикIайссар 29-30 гьантта. Муниятури бусурманнал календарь 10-11 гьантлул кутIасса григориан календарьдануяр

МухIаррам барз 

МухIаррам – мубараксса барзри. Ва шинал цалчинмур барз хъанахъиссар. МухIаррам буххайссар мукьва къадагъасса зурувун (аль-ашгьур альхIурум). Ми зурдардий дяъви буллан, Кяъбалул лагмасса аьрщарай ав буллан къабучIиссар. МухIаррам бакъасса, ялагу вайннувун багьайссар Зуль-Кьаада, Зуль-ХIижжа ва Ражаб барзру. Мунил хIакьиравусса Кьуръандалул аят ва МухIаммад Идавсил [саллаллагьу алейгьи ва саллям] хIадисру буссар. 

Вай мукьвагу зуруй бувсса хъинбалардах чири гьарзассар, ва мукунма бунагьрахсса танмихIгу кIуссар. 

Аьлимчу Ибну Касир тIий ур: «Вай зурдардий дурсса давурттахсса чиригу танмихIгу цамур чIумалнияр хъунмассар. Зулму баву мудангу хъунмасса бунагьри, амма вай зурдардий мунихсса танмихI хъиннува захIматссар. Аллагьнал цанна ччимур бюхттул дувайссар. Идавстал бюхттул бувссар, халкьуннал дянива бувчIуну – малаиктурава къабувчIуссар. Инсаннал бувайсса ихтилатрава бюхттул бувссар зикри. Аьрщарайсса яла бюхттулми кIанттурдуну бувссар мизитру. Зурдардива личIи бувссар Рамазан ва МухIаррам. Кьинирдава яла бюхттулмур – нюжмар кьинири, хьхьурдава – Лайлатул-Кьадри. Аллагьнал ﷻ бюхттул дурмунин хIурмат булувара».

Ва зуруй зума дугьаву

Имам Ан-Нававил «Заваиду-Равза» тIисса луттираву чивчуну бур: «Циняв зурдардива зума дугьан яла хъинмур – МухIаррам барзри. Мунин далилнугу Абу Гьурайрал t бувсъсса хIадисри: «Рамазан зуруя махъ зума дугьан яла лайкьмур барз – МухIаррамри» (Муслим). «МухIаррам зуруй ца зума дургьуманан зувира зума дургьуманануксса чири буссар», – тIий бур имам ТIабаранил бувцусса хIадисраву.

Шинал цалчинмур барз цукун гьан буврив, мукун гьантIиссар щала шингу. Имам Аль-Гъазалил «ИхIйаоьлуму-ддин» тIисса луттираву чивчуну бур МухIаррам барз Аллагьнайн мютIийну, эбадатрай гьан буварча, мунил барачат шинал вайми зурдардийнгу биянтIишиву. МухIаррам зурул хьхьичIсса ацIва гьантта ххуйсса даврил дайдихьу дуван хъинсса кьинирдури (масъала, магьар бишин ва м.ц.). Мукунма, ва зуруй, Рамазан зуруй кунма, мискигъаривнахсса, ятинтурахсса къулагъас, садакьа чIяву бувну хъинссар.

Исламраву цIусса шин дучIаву ляличIину байрам ягу шадлугъ кунна личIи къадувайссар, амма дуссар лаглагисса шинал махъра-махъсса кьини ва цIусса шинал цалчинмур кьини дуккайсса дуаьртту.

Шинал махъра-махъсса кьини дуккайсса дуаь:

Бисмиллагьи-р-рахIмани-р-рахIим Ва саллаЛлагьу аьла саййидина МухIаммадин ва аьла алигьи ва сахIбигьи ва саллам. Аллагьумма ма аьмилту фи гьазигьи ссанати мимма нагьайтани аьнгьу, фалам атуб мингьу, ва лам тарзагьу, ва лам тансагьу, ва хIалимта аьлаййа баъда кьудратика аьла оькьубати, ва дааьвтани ила-ттавбати мингьу баъда журъати аьла мяъсиятика фаинни астагъфирука, фагъфирли, ва ма аьмилту фигьа, мимма тарзагьу, ва вааьдтани аьлайгьи ссаваба фа асъалука-Ллагьумма, я кариму, я заль жалали валь икрами, ан татакьаббалагьу минни ва ла такьтIааь ражаи минка, я Карим. Ва саллаЛлагьу аьла саййидина МухIаммадин ва аьла алигьи ва сахIбигьи ва саллам.

ЦIусса шинал цалчинмур кьини дуккайсса дуаь: МухIаррам зурул хьхьичIрахьхьичIсса кьини – шин дайдихьулул кьини ва дуаь дуккайссар: 

Бисмиллагьи ррахмани ррахIим. Ва салла Ллагьу аьла саййидина МухIаммадин ва аьла алигьи ва сахIбигьи ва саллам. Аллагьумма, анта-л-абадиййу-лкьадиму-л-аввалу, ва аьла фазликал-аьзими, ва жудика-л-муаьввалу, ва гьаза аьмун жадидун кьад акьбала насъалука-л-эсмата фигьи мина-шшайтIани ва авлияигьи, ва жунудигьи, ва-л-аьвна аьла гьазигьи-ннафсил аммарати биссуи, вал-иштигъала бима юкьаррибуни илайка зулфа, я зал-жалали вал-икрам, я архIама ррахIимин. (3-лла) Ва салла Ллагьу аьла саййидина МухIаммадин-набиййил-уммиййи ва аьла алигьи ва сахIбигьи ва саллам. 

Аьшура кьини

Аьшура кьини МухIаррам зурул 10-мур кьинири. Му хъинну хъуннасса, ххирасса кьинири. Адам идавс [саллаллагьу алейгьи ва саллям] ихтияр увсса кьинири. Идрис идавс [аьлайгьи салям] ссавруннайн лавхъсса кьинири. НухIлул [аьлайгьи салям] жами лухччинийн бувчIсса кьинири. Ибрагьим идавс [аьлайгьи салям] Аллагьу Тааьланал гьалмахчушиврун увгьусса кьинири.

Давуд идавсил [аьлайгьи салям] аьфву бувсса кьинири. Сулайман идавсийн [аьлайгьи салям] паччахIшиву кIура дарсса кьинири. Аюб идавс [аьлайгьи салям] цIуцIаврия марцI хьусса кьинири.

Юсуп идавсгу [аьлайгьи салям] мунал ппу Якьуб идавсгу [аьлайгьи салям] цачIун хьусса кьинири. Ися идавс [аьлайгьи салям] увсса кьинири. МухIаммад идавсил [саллаллагьу алейгьи ва саллям] Хадижат бувцусса кьинири. Лухччиссав, Кьалам, Адам [аьлайгьи салям] ва ХIава ляхъан бувсса кьинири. Кьиямасса Кьини дикIантIисса кьинири. 

Му кьини хъинсса аьмал баву хъинссар. Ци бунугу, хIатта ятиннал бакIрайх ка дуккарча, мунал чIарарал бакIрахсса ххуй-ххуйсса ахъулсри дусса мурхьру булайссар Алжаннаву. Му кьини гъуслу буварча му шинаву къашай къашайссар. Ссурмаврал яру бавугу суннатссар, тачIав цIун къабикIайссар, ккарччив цIакь шайссар.

Му ссуннат баврил хIикматгу, НухI идавсил [саллаллагьу алейгьи ва саллям] агьлу тIюпандалул жамилий бусса чIумал, миннал яру зия хьуну бивкIссар щинал асарданийну. Яла Аллагьу Тааьланал мий жамилия лухччинийн бувчIсса кьини, Аьшура кьини НухIлуйн u вахIий ликкан бувну увкуссар: «ХIакьину ссурмаврал яру бувара», – куну. Мунияту жунмагу суннат бувссар.

Му кьини мукьра ракааьт чаклил дуварча, гьарца ракааьтрай аьлхIам бувккуну махъ ацIния цава кьулгьугу буклай, ххюцIалла шинал бувсса бунагьирттал аьфву бувайссар. Му кьини азарва Кьулгьу буккавугу хъинссар. Аллагь мунах цIимилийну уругайссар.

Зума дугьаврилгу хъиннува хъунмасса даража буссар. Азарва ХIаж, азарва Оьмра бувссаксса чири буссар. Азара шагьиднануксса чири буссар. Азарва бакI тархъан бувссаксса чири буссар. Мискин, пакьир хъун аву, ххира аву хъинссар, гьаттаву ишайсса кьини Аллагьнал мугу хъун увайссар.

Му кьини садакьартту бавугу хъинссар. Хаснува личIи-личIийсса къама хIала бивчуну, хьхьахьхьари бивчуну баву хъинссар. Му кьини мий бачIаврил хIикматгу, НухI идавсил u жами лухччинийн бувчIун паракьат хьувкун тIюпандалул хьхьирияту, мугу Аьшурдул кьини диркIссар, НухIлул [аьлайгьи салям] амру бувссар му жамилий бивкIсса халкьуннахь: «Жува тIюпандалул хьхьирия лухччинийн бучIаврил щукрулун хъатIи бувара, зучIара думур дирчуну» – куну.

Яла миннал, куннал лачIа, куннал у, куннал хъюру, куннал цайми-цайми личIи-личIийсса къалмул ссинфру дирчуну, хьхьахьхьари куннасса дукра дурну, даъват бивчуссар. Муниятур жувагу хьхьахьхьари бичлай аьдат дагьсса. Му кьини ичIувсса тирх учин баву, ххира бавугу хъинссар, суннатссар.