Ккурккулал Зайду

Ученый Зайду из села Куркли Лакского района

Ккурккулал Зайду
Ккурккулал Зайду

Зайду из Куркли

XIX-мур аьсрулул ахир диркIссар Дагъусттаннал миллатирттал агьалинан хъинну захIматсса. Тарихчитурал тIимунин бувну, 1859-ку шинал Ккавкказнал дяъви къуртал хьуну махъ Дагъусттаннай бивкIун бур гъазават байбишиннин хьхьичIнияр чIявусса аьлимтал. Амма 1877-ку шинал дурсса восстаниялуву тIайлабацIу къавхьукун, тамансса аьлимтал репрессиярдахун бивчуну, миннавасса чIявумий ссивирлив ва цаймигу кIанттурдай ливтIуссар.

Миннавасса ца ивкIссар Ккурккуллал шяраватусса дурккучу Зайду. Мунал оьрмулул тарихрая бувсун бур цаппара га заманнай чивчусса луттирдаву, хаснува Дургелилиясса Назирдул «Нузгьат аль-агьзан фи таражими оьламаи Дагъистан» тIисса луттираву:

«Зайдул дурккуссар цала заманнул аьлимтурачIа. Му ивкIссар хъинну хIисав ларсун ахттаршинна дувайсса, жура-журасса элмурдал пагьму бусса аьлимчу. Хаснува мунал лавайсса пагьму бивкIссар зиджа-элмулуву - календарь, рузнама, астрономиялул таблицарду сакин давриву.

Му элму ЗайдучIа лархьхьуссар къумукьнал аьлимтурал: Чупалавлул арс Ильяс - кьади, Къарабудагъкантлиясса Давудлул ва цайминналгу. Зайдул бивкIссар исвагьиса хатI. Муная махъ хъунмасса элмийсса ирс ливчIссар, хаснува Дагъусттаннай машгьурну бивкIсса календарь.

Оьруснал паччахIлугърал Зайду ссивир увссар Тамбов шагьрулул губерниялийн, цайми хъяврин хьусса дагъусттанлувтуращал архIал. Му кIанттул хьуссар Испас (Спасск) шагьрулий. Тикку Зайду ахиратлул хьуссар 1297-ку шинал (гьижралийн бувну). Зайдул гьав Каин тIисса кIанттайсса Чуртанли тIисса шяраву дуссар тIий бур».

Ккурккуллал Зайду увсса шин мяйжанну кIулну дакъар. Мунал ппу Ислам-Булат ивкIун ур уздантуравасса. Зайду дуклай ивкIун ур цал Ккурклив ва Гъумук, яла Рутуллал махIлалийсса Щиназиял шяраву Исмяил-афандиначIа. Микку Зайдул ххуйну лархьхьуссар алгебра, геометрия, астрономия, логика ва цаймигу элмурду. Зайдул цала дурсса чертёжирттайну мунан Ккубачиял усттартурал бувну бивкIссар астрономиялуву ишла бувайсса ярагъру. Щиназлия махъунай зана хьувкун, Зайд зий ивкIссар Гъази-Гъумучиял мадрасалуву. Му бакъассагу, цала элмийсса хъиривлаявуртту дачин дурну ивкIссар. Мунал бигьану хIисав дувайсса диркIссар ччимур шагьрулул ягу шяраваллил координатру.

Мутааьлимтуран математика лахьхьаву бигьа дуваншиврул, Зайдул сакин бувссар аьраб мазрайсса луттирдансса методическое пособие. Зайдул чивчуссар личIи-личIисса элмурдал луттирду, хаснува 1873-ку шинал аьраб терминну лакку мазрайн таржума дурсса «Якьут алмикьат» тIисса словарь сакин бувссар.

Шеърирду

Зайдул чичайсса бивкIссар аьраб ва лакку мазрайсса шеърирду. 1913 шинал Темир-Хан-Щурагь аьраб мазрай ита бавкьусса «Диван ал-Мамнул» тIисса ХIасан Алкьадаринал луттираву бур Зайдухассагу, Зайдул цала лакку мазрай ляхъан бувсса шеърирдугу. Ккурккуллал Зайдул шеърирду школалул программалувусса лакрал литературалувугу лахьхьайссар.

Бунт ва ссивир

1877 шинал, Дагъусттаннал ва Чачаннал халкь паччахIнал низамирттайн къаршину гьаз хьусса бунтравух гьуртту хьуну тlий, Зайду тIайла увккун ивкIссар ссивирлив (ссылка). Тиха чивчуссар Зайдул буттал кIанайн тамансса шеърирдал чагъарду. Ми чагъардал ссивирливминнал хIасратру чIалачIи даву дакъассагу, асар хьунну хьхьичI дацIан дуллай дур та чIумул сурат: багьу-бизу, бунтравух гьуртту хьуминнал пикри-зикри, паччахIлугърал бас бувну гьан бувминнал тагьар.

Зайдул чагъар

Ца чагъардануву Зайду цува буслай ур ссивир бувминнан ккухIин багьсса захIматшивурттая:

«Жу Гъумучату Томскрайн бияннин урчIва барз хьуна. Москавлив мукьва зуруй дуснакьраву щябивкIун буссияв. Тикку дайдирхьуна лахъайсса азардал эпидемия. ЧIявуми му азарданул кьатI бувуна. Пермь шагьрулучIан бивсса чIумал жу бувцуну нанисса конвойрал хъяврин бувну, жуйвасса бартукьру ва рахIурду баххан бувнав, тикку зун ми аьркин къахьунтIиссар куну. Жугу бавххуссия. Яла Тюменнайн бивукун тиккусса халкь жух буруглай бия вахIшисса жанавартрах кунма. Жу ликъахъаншиврул каруннайн ва ччаннайн махру ларххуна».

Ссивирлив элмийсса давуртту

Ссивирлив унугу Зайдул дацIан къадурссар элмийсса давуртту. Тикку аьлимчунан лявкъуссар 1875-ку шинал Египетнаву ита бавкьусса, аьраб мазрайсса астрономиялул лу «Имаьн аль-фикр» («Пикрирдавун куртI шаву»). Лу бивкIссар сакин бувну га заманнай Европанаву дурсса элмулувусса хьхьичIуннайншивуртту ишла дурну. Зайдул та лакку мазрайн таржума бувну, Дагъусттаннайн цала арсначIан гьан бувссар.

МухIаммадрасул Оьмаров