Ккавкказнал миллатирттал динналул элму лахьлай байбивхьусса чIумал

Цалчин буккайсса лу хъанай бур Гъумучиял Хъун Аьлил «Мухтасар». Ва хъун бакъасса лу хъинну машгьурну бивкIшиву чIалай бур чIявуну итабакьаврийну. 1905-1915 шинайнин ва лу ацIния ххюйлва итабавкьуну бивкIун бур аьрабнал ва дагъусттаннал миллатирттал мазурдий Щурагьсса МухIаммад-Мирза Мавраевлул басмаханалий. Махъва-махъ итабавкьуну бур 1000-ва лу 1915 шинал. ЦIанасса чIумалгу «Мухтасар» ита бакьлай ва ишла буллай бур.

Хъун ХIажи-Аьли дунияллия лавгун ур 985-ку (1528) шинал. Увччуну ур Гъумук. Мунал гьаттайн халкь зияратрайн бучIайсса бивкIун бур.  КIирагу бусурманнал байраннай – Зумаритавал кьини ва Кьурбаннул кьини Гъумучиял жямат лагайсса бивкIун бур Хъун Аьлил гьаттайн. Амма революция хьуну махъсса чIумал мунал гьаттай бацIан бувсса чару кIи гъавгъун бур. Мунал гьав дусса кIанай колхозрал ппал бувну бур, чаругу базаллул чулухсса ппалнил чIирай бивхьуну бур, мунияту гьав чу дуссарив щинчIав кIулну бакъар.

Бисмиллагьи-р-рахIмани-ррахIим, АльхIамдулиллагьи раббиль аьламин. Ва-ссалату ва-ссаламу аьла  мухIаммадин ва аьла алигьи ва  асхIабигьи ажмаин.

Мунияр махъ. Ва лу кутIа бувссар фикьгьилул ва цаймигу луттирдава Имам Шафиънал мазгьабрайн бувну, Аллагьу Тааьланал цай цIими бишиннав. Ва сакин бувссар дин кIул дуллай байбихьлахьиминнан бакIлахъруну  хьуншиврул ва дакIних лахьхьаву бигьа буваншиврул. Аллагьнаяри кабакьавугу.

Имандалул, Исламрал ва суннатрал лу

КIулну икIу, диндалул аслу шанма буссар: иман, ислам ва суннат.

Иман цири чирча

Му ина иман дишавури:

1. Аллагьнайн,
2. малаиктурайн,
3. луттирдайн,
4. идавстурайн,
5. Кьиямасса кьинилийн,
6. кьадарданийн – хъинсса бикIу, оьсса бикIу – гьарзад Аллагьу Тааьланаятури, куну.

Аллагьнайн иман дишаврил мяъна тIурча, му ина дакI дарцIуну икIавури хIакьну Аллагьу Тааьла ушиврий Цувалусса цама шарийк акъасса, дайдихьу-аввал дакъасса, уттаванасса, тачIав къаивчIайсса, абадлийсса, мукьах личIантIисса. Аллагь тачIав ухкъалавгссар ва ухкъалагантIиссар. Аллагьнан гьарзадрал чIурду баяйссар, гьарца зад чIалачIиссар, гьарца зад кIулссар. Аллагь гъалгъатIимари, Ахиратраву муъминтуран ккаккантIимари, гьарзадрай кьудрат думари. Аллагьнал ирадат-кьувватрайну ххуймургу оьмургу шайссар, амма оьмуний рязи акъассар.

Ялагу ина дакI дацIан давури Аллагьнал цинярда сифатру: чIалачIиману, баяйману ушиву ва цаймигу сифатругу дуссар аввал-дайдихьу дакъасса. Аллагь щихачIав ва ссахачIав къалавхьхьуссар, Аллагьнаха лархьхьуссагу цичIар дакъассар.

Ялагу ина дакI дарцIуну икIавури Аллагьнал усса кIану ягу чулухалу бакъашиву. Аллагь замана лагаврийну аххана къашайшиву, ва Аллагьнан замана баххана къашайшиву.

Ялагу ина дакI дарцIуну икIавури Аллагьнал щалва аьлам, халкь ляхъан бувшиву, миннавасса цаппара даин личIан, цаппара пана хьуну литIун буван. Аьрш, Курс, ЛавхIул-МахIфуз, Кьалам, Исрапил-малаикнал сур, Алжан-Дужжагь ва миннуву думур – ляхъан дурссар даин личIан. РухIругу даин личIантIиссар Имам Шафиънал тIимунийн бувну. 

Малаиктурайн иман дишаврил мяъна тIурча, му ина дакI дацIан давури малаиктал Аллагьнал лагъарт бушиврий, Аллагьнаха лагъшиву дувайсса ва аьсивгу къашайсса ца янил ляпI учиннинмагу. Ми инсантал кунма ляхъан бувмири, миннал дукия къадукайссар, хIачIия къахIачIайссар. Ми литIунтIиссар ва ливтIуну махъ бизангу бувантIиссар.

Луттирдайн иман дишаврил мяъна тIурча, му ина дакI дацIан давури гьарца Аллагьнал ликкан бувсса луттирду – Таврат кунма, Инжил кунма, Забур кунма, Фуркьан кунма ва ми бакъасса цаймигу, Аллагьу Тааьланал каламри, аввал дакъасса, ляхъан къабувсса.

Идавстурайн иман дишаврил мяъна тIурча, му ина дакI дарцIуну икIавури циняв Аллагьнал идавстал гьан бувшиву халкьунначIан тIайламунийну. Ми идавсталгу халкьуннава яла ххуймири, миннал хъиривгу Абубакр Сиддикьри, радиаллагьу ангьу, яла Оьмар Аль-Фарукьри, радиаллагьу ангьу, яла Оьсман Зуннурайнди, радиаллагьу ангьу, яла Али Аль-Муртазари, радиаллагьу ангьу, Аллагьу Тааьла рязи хьуннав минная цинявннаяту.

Кьиямасса Кьинилин иман дишаврил мяъна тIурча, му ина дакI дацIан давури хIакьну Аллагьу Тааьланал халкь бизан бувантIишиву, литIун бувну махъ. Ми халкь бацIангу бувантIиссар Кьиямасса Кьинилул арив, мизан-цинцилттугу дишинтIиссар оьсса ва хъинсса аьмаллу буцин, халкьунная хIисабсуалгу ласунтIиссар. Ми халкьуннава цавай Алжаннавун буххан бувантIиссар Цалва цIимилийну, цавай Дуржагьравун бичинтIиссар Цалва аьдлулийну.

Ялагу ина дакI дацIан дува гьаттавусса Мункар-Накирнал суал хIакьшиврий, гьаттал аьзавгу хIакьшиврий, ссиратI-ламугу мизанцинцилттугу хIакьшиврий, Алжангу Дужжагьгу хIакьшиврий, Идавсил, саллаллагьу алейгьи ва саллям, хIавзгу шафааьтгу хIакьшиврий.

Кьадарданин иман дишаврил мяъна тIурча, му ина дакI дацIан давури гьарца хъанахъимур, ххуйсса бикIу, ягу оьсса бикIу, Аллагьу Тааьланал кьудратрайну шайшиву. Амма цукуннугу лагъартуннахь ихтияр дуссар, мунияту, кьадар Аллагьнаятури аьмал баву лагънаятури, мий кIирагу (Аллагьнал кьадар ва лагъартуннал аьмал) архIал наниссар. Мукун бакъассания, идавстал халкьунначIан гьан баву ва луттирду ликкан баву оьнмасса, пайда бакъассаишну хьунссия.

Ислам цири чирча

Му ххюра задрай дарцIумурди:

1. хьхьичIра  хьхьичIмургу шагьадатри "ашгьаду алля илягьа илляллагь ва ашгьаду анна МухIаммада-р-расулюллагь", ванил мяънагу – на барашинна дувара цаха лагъшиву дуван лайкьсса зал ца Аллагь акъа акъашиврий, МухIаммадгу, саллаллагьу алейгьи ва саллям, Заннал халкьуннан дин лахьхьин дуван гьан увсса идавс ушиврий.
2. КIилчинмур – гьантлий ххюва чак бавури.
3. Шамулчинмур – закат буккавури.
4. Мукьилчинмур – Рамазан зуруй зума дугьавури.
5. Ххюлчинмур – хIаж бавури, каши духьурча ва нигьачIин дакъасса ххуллу бухьурча.

Имандалул камилшивугу – мазрахгу мукIрушинна дурну, дакIнихгу тасттикьгу бувну, чурххал базурдах аьмалгу бавури (масала, ххювагу чак ва муниха лавхьхьумур кунма) ва Идавсил, саллаллагьу алейгьи ва саллям, суннатрал хъирив ачавури. Мазрал мукIрушинна къадурма чапурчури, мазрал мукIрушинна дурну, амма дакIнил тасттикь къабувма мунафикьри (лажинлякьу), вай кIивагу дужжагьраву бикIантIиссар абадлий. Цума ухьурчагу мазрал мукIрушиннагу дурну, дакIнил тIасттикьгу бувну, амма чурххал аьмал къабуллай – му фасикьри (бунагькар). Цума ухьурчагу Идавсил, саллаллагьу алейгьи ва саллям, суннатрал хъирив ачаву кьадиртун, му аьйкьусса мубтадиъри – вай кIиннайвагу ялувссар тавба даву.

Суннат тIурча

Му Идавсил, саллаллагьу алейгьи ва саллям, хъирив ачавури гьарца ишираву. ХIакьну, Идавсил, саллаллагьу алейгьи ва саллям, цалва хIадисраву увкуссар: «Куну мааьл-жамааьти, ва ман шазза – шузза фи н-нари абадан», ванил мяънагу: «Зу Идавсил, саллаллагьу алейгьи ва саллям, хъирив нанисса агьлу-ссунналущал бикIияра, минная личIи хьума дужжагьравун личIи увантIиссар, абадлий гиву личIан».