Лакцы наибы имама Шамиля

ЧIявусса лак бивкIссар Имам Шамиллул аьралуннаву Дагъусттаннал миллатирттал тархъаншиврул цIаний талай

Лакцы наибы имама Шамиля
Лакцы наибы имама Шамиля (Фото: mkala.mk.ru)

Лакцы в Имамате

Та гьазаватраву хьхьичIунсса кIантту бувгьусса цаппара жула лакрая кIулми вай бур: Гъумучатусса Аьбдуллагь, Бюкь-МухIаммад, АьбдурахIман-хан, Башир-баг, МухIаммад-Мирза-хан, Гьуйннал МухIаммад-апанни (МахIаммад–Амин), Шахьуйннал Шагьмилав, ХьурукIуннал Оьмар, Гьухъаллал МухIаммад-апанни ва цаймигу.

Гъумучиял АьбдурахIман-хан

АьбдурахIман-хан ивкIссар Агълар-ханнал уссу. Му ивкIссар гьарца чулуха итххявхсса, аькьлу камилсса, халкьуннан ххирасса хан. ЧIярусса шиннардий мунал Шамиллущал лулттура дахIаву диркIссар, мунал оьруснал аьралуннал кьюлтIмур Шамиллун баян бувайсса бивкIссар. Хъинну хъунмасса хIал хьуссар оьруснал генералтурал му иширал хъирив лаллай, цала дяъвилул кьюлтIмур щилли баян буллалисса тIий.

Ахиргу, АьбдурахIманнул баян буллалишиву кIул шайхту, хIиллалий Ттуплислив оьвкуну, 1845-ку шинал дуснакь увну, дуснакьраву ивкIуссар.

МухIаммад-Мирза-хан

Генерал Аргъутинскийгу, полковник Мирза-хангу Шамиллуйн ххяххан ТIилитIав нанисса чIумал, мунахь ниттил Уммукусум-биканал увкуссар: «Ттул ниттил накI вин загьруну хьуннав, агар ина ва вила аскарнал Шамиллул муридтурайн ттупанг гьаз буварча», – куну. Махъунай зана хьурчагу, Аргъутлун щак багьанссар тIий Мирза-ханнал ТIилитIав ияйхту, Шамиллун яла нигьачIаву дусса кIанай цала аьралгу бацIан бувну, Аргьутлун бувчIин буллан ивкIссар, ШамиллучIа жуярва чIявусса гужру бур, мунащал дяъви буварча жува бух хьунтIиссару тIий, Аргьут цалва аьрал махъунмай буван увссар.

Му хьхьуну Мирза-хан Аргъутлун щак къабагьанну Шамиллущал хьуна авкьуссар. Микку мунал бувчIин бувссар, цува лулттува гъазаватрал чулий ушиву, цащава шайсса кумаг муридтуран буллантIишиву. Му куццуй, чIявусса кумагру бувну бур Мирза-ханнал Шамиллун. Ахирданийгу оьруснан щак багьну, мува куццуй Ттуплислив оьвкуну, дуснакьравун авкьуссар чахоткалул угьаннин, дуснакьрава итаакьайхту ца шинава ивкIуссар.

Гьухъаллал МухIаммад-апанни

МухIаммад-апанни ивкIссар аьлимчу-муршид чIярусса шиннардий ШамиллучIа хъуни-хъунисса къуллугьирттай зий ивкIссар. Шамиллул хьхьичIунсса маслихIатчи ивкIссар. 1859 шинал Шамил ясир увну махъ, Маккалив лавгун хIажгу бувну Мадиналийн МухIаммад-идавсил [саллаллагьу алейгьи ва саллям] гьаттайн зиярат буван лавгсса чIумал къашавай хьуну ивкIуссар. МухIаммад-апанни увччуссар мубараксса Бакьияллал хIатталлив.

Шахьуйннал Шагьмилав

ИвкIссар, гъазаватравугу виричушиву ккаккан дурссар. Шамил ясир увну махъ Макка-Мадиналийн хIажлийнгу лавгссар.

1877 шинал Аьрасатнал паччахIтурал зулмурдайн къарщину Дагъусттаннал халкь гьаз хьусса чIумал, га восстаниялуву хьхьичIунну гьурттушиву дуллан ивкIссар. Лаккуй восстания ххув хьуну махъ, ЦIахъардан кумагран нанисса чIумал Шагьмилавл цала шяраваллил агьулданухь увкуссар: «Агар на ххувшаврищал зул ялун къаучIарча, на шагьиднал бивкIу ласунтIиссар», – куну. Лаващи лавсун махъ, чIявусса оьруснал аьрал бивчуну ЦIахъардал лагма рургьуну, ттупру битлай, къизгъинсса дяъви хьуссар.

Га дяъвилуву цала кьюкьлуяту ливчIсса мукьцIала гъазинащал Шагьмилавл хъа бувссар, душманнахьхьун ясирну гьаяр гъазаватрай жан дулунну куну, ххаржантращал хIала бувххун цинявппа виртталну ливтIуссар. Га талатавривату так ца ЦIахъардал НикIа-кьади ва Гъумучиял Аьбдул-Мажид Сугърахьхьун ххассал хьуссар, мигу Сугьращи оьруснал лавсун мукьах Гъуниннал чIаравсса Самоли тIисса кIанай аьс бувссар.

ХьурукIуннал Оьмар

ХьурукIуннал Оьмар чIярусса шиннардий имам ШамиллучIа наибну ивкIссар, халкьуннангу хъинну бусравсса ивкIссар. Дяъвилул иширттавугу, виваллил иширттавугу хъинну итххявхсса ивкIссар. ЧIявусса дяъвирдаву гьурттушиву дурну, цалла виричушиву чIалачIи дурссар. Гъунив хьусса махъва-махъсса гъазаватравугу хьхьичIунсса гьурттушиву дурссар.

Гъази-Гъумучиял Бюкь-МухIаммад

Бюкь-МухIаммад увну ур 1805-ку шинал Гъази-Гъумук. Га цувагу ивкIун ур Рашкъухъал тухумраятусса. Шайх Жамалуттиннул арс АьбдурахIманнул цала чичрурдаву буслай ур Бюкь-МухIаммад цала ссурахъу ивкIшиву. Хайдакьнава имам ШамиллучIан чагъарду букIлай бивкIссар, цивппа оьруснаща ххассал бува тIий. Имамнал бавтIун циняв наибталгу «Хайдакьлив гьан ччима уккияра», – куну бур. ЦучIав рязи хьуну акъар. Цаппара хIаллава, Бюкь-МухIаммад хьхьичIун увккун увкуну бур: «На гьанна», – куну. Имамнал цалла арцул тур ттиривхIуну цаятура лирккун ганай дархIуну, хъямалагу агьну увкуну бур: «Ина махъун ивтмаявхха!», – куну.

Дяхтта лабикIлай, хьхьувай най, 1852-ку шинал Бюкь-МухIаммадлул аьрал бавчуну бур Хайдакьлив. Тиккун ивукун, ххал буллан ивкIун ур цанма чагъарду чичлай бивкIсса арамтал, амма цучIав къалявкъуну ур. Га авцIуну ур Шилаги тIисса шяраву. Кьува гьантта хьувкун Бюкь-МухIаммадлул ялун оьруснал хъунмасса гуж бивну, кIивайнналвагу дянив хъунмасса дяъви хьуну бур. Оьруснаяту кIиазараксса инсан ливтIуну бур. Бюкь-МухIаммадлучIа ккулла-янсав чан хъанан бивкIун бур, дуканмур духлаглан диркIун дур.

Бюкь-МухIаммадлул кьаст дурну дур хьхьувай лагма дурхьусса душманнал дасттардугу ххядуккан дурну махъунай зана икIан. Чайн лахъан нанисса Бюкь-МухIаммадлул бухликкурттайн ккулла щуну, махъунай агьну ур. Ганал цащаламиннахь махъунмай зана бикIияра куну бур. Гайгу зана хьуну бур цала ххирасса наибгу кьаивтун. Бюкь-МухIаммад цащава шайссаксса талай ивкIун ур. Аммарив ганайн кIусса щаву дирну, иривну ур Хайдакьуллал уцуми Жамав-ханнал нукартурахьхьун. Гайннал га иян увну ур цала ханначIан. Гикку оьруснал генералнал тIалав бувну бур Бюкь-МухIаммад цала чулийн учIаву, хъунисса къуллугъ-хъусгу дуллуну, щавугу хъин данну куну.

Аммарив Бюкь-МухIаммад лахIан уван къавхьуну ур. Га Дарбантлив увцуну нанисса ххуллий накьлу хьуну ур. ИвкIуну ур наиб 1852-ку шинал. Увччуну ур Кирхляр тIисса хIатталлив шагьидтурал чIарав.

Гьуйннал МухIаммад-Амин

МухIаммад-амин увну ур Гьуйннал шяраваллил имамнал кулпатраву. Га чIивину унува буттал диндалул элмурдавух гьан увну ур. Яла буттал га гьан увну ур дуклан цала дусначIан яруссаннал шяравун. Гичча къуртал шайхту гьан увну ур Гъумукун шайх Жамалуттиннул тIивтIусса мадрасалувун. Га мадрасалуву дуклай бивкIун бур уздансса кулпатирттавасса яла итххявхми оьрчIру.

Миннал гикку диндалул элмурду дакъасса, цаймигу задру лахьхьайсса бивкIун бур. МухIаммад-Амин дуккавривугу, гьарца лахьхьин буллалимунивугу цалчинма хьуну ур. Шайх Жамалуттингу ганая хъинну рязину ивкIун ур. Цаппара хIаллава шайхнал га гьан увну ур чагъаргу буллуну элмурдал даража гьаз буван шайх МухIаммад ЯрагъиначIан. Шайх МухIаммад Ярагъинал мадрасагу къуртал байхту, МухIаммад-Амин гьан увну ур МахIарамкант тIисса шяравун имамну зун. Ца чIумал МухIаммад-Аминнул ханнащал къалмакъал хьуну дур.

Ханнал амру бувну га дуснакьравун авкьуну ур. Гиву ганан танмихIран яру буккан хIукму бувну бур. Аммарив танмихI буван бувкIминнан язухъ хьуну, ца ягу бувккун, гамур янил лагмава щавурдугу дурну кьаивтун ур. Мунияр махъ МухIаммад-Амин лавгун ур Имам ШамиллучIан. Га ивкIссар зунттаву талан кIулсса, къучагъсса виричу. МухIлу ттирихIайхту, янналува ганайн бивтсса ккулларду кьатI шайсса бивкIун бур: МухIаммад-Аминнул ккуртта чухълул лултту хIурни ларххун дикIайсса диркIун дур.

Имам Аьрасатнавун увцукун, МухIаммад-Амин цала кулпатращал зана хьуну ур буттал шяравун. Шяравун увкIун ца нюжмар хьуну махъ наиб накьлу хьуну ур. ХIакьинусса кьинигу халкь занай бур ганал гьаттайн зиярат буван.

Аьйшат ХIажиева. «Лакрал шайхтал, валитал, аьлимтал».